بسم الله الواحد القهار

میدان آمده ایم، اگر خدای ناکرده شکست بخوریم، همه چیز را از دست خواهیم داد، مخصوصاً باید سطح آگاهی خود را در مسائل سیاسی در زمینه حکومت اسلامی افزایش دهیم و از هر چیز که ما را به جدایی می کشاند بپرهیزیم و هر رنج و دردی را در این راه تحمل کنیم.

مسیر نظام استبدادی تصفیه شوند و هیچ خبر و مطلب حرکت آفرینی در جامعه نشر نگردد؛

2. یأس آفرینی برای دلسرد ساختن عناصر بیدار و موج افکن، که گاهی از طریق بزرگ جلوه دادن قدرت های استبدادی و گاهی از طریق ایجاد نفاق و تفرقه میان مبارزین انجام می گیرد؛

3. عرضه مکتب های ساختگی و بی محتوا برای اشباع مغزهای تشنه و آماده؛

4. وسعت بخشیدن به سرگرمی های ناسالم و وسایل آلودگی و فساد برای ویرانگری نیروهای فعال و از کار انداختن و خنثی کردن انرژی های زنده و انقلابی.

روشن است که هدف اصلی این سرگرمی های تباه کننده، در درجه اول جوانان اند؛ زیرا هنگامی که این نیروهای فعال جامعه به تباهی کشیده شوند، نظام استبدادی می تواند از آینده کار خود مطمئن باشد و نفس راحتی بکشد. به همین دلیل، دوران رهایی از سانسور و آزاد شدن نیروهای فعال جامعه از اسارت استبداد، از حساس ترین دوران های زندگی آن جامعه محسوب می شود.

نخستین اثر خلأ فکری دورانِ استبداد، به وجود آمدن حالت پذیرش عجولانه در برابر هر گونه مکتبی است که سریع تر و ماهرانه تر عرضه و تبلیغ گردد. خطری که از این رهگذر متوجه جامعه های از استبداد رسته می گردد، بر کسی پوشیده نیست.

در این هنگام بر همه اندیشمندان مؤمن و انقلابی فرض است پیش از آنکه جنود شیطان عرصه میدان افکار مردم استبداد زده را از اشغال کنند و زنجیر استبداد دیگری جای آن را بگیرد، دست به کار روشنگری شوند و با تشریح اصول آزادی و عدالت و استقلال و ارائه مکتب اصیل فکری و عملی، آنها را از افتادن در دام دیوها رهایی بخشند. این است رسالت بزرگ اندیشمندان راستین در هر انقلاب ضد استبدادی!

می دهند، حتی بازی ها و سرگرمی های کودکان شکل سیاسی به خود گرفته است.

بسیاری از ناظران این جریان را دلیل بر آگاهی سیاسی عمومی می دانند که در زمان کوتاه و در شکل سریع و انقلابی و فراگیر ظهور کرده است، اما به اعتقاد ما باید میان "بیداری سیاسی" و "آگاهی سیاسی" فرق گذاشت. درست است که عموم مردم کشور ما از نظر سیاسی بیدار شده اند و شعاع این بیداری تا اقصی نقاط مملکت و حتی روستاهای کم جمعیت و حتی بیرون کشور رخنه کرده، ولی هنوز مردم به اطلاعات بیشتری در مسائل سیاسی نیاز دارند.

توضیح اینکه :

1. مردم احساس کرده اند که مسائل سیاسی جزئی از زندگی آنهاست و بدون مشارکت فعالانه در تعیین سرنوشت سیاسی کشورشان، نابسامانی هایشان سامان نمی یابد.

2. مردم درک کرده اند ملتی که برای تعیین سرنوشت اجتماع خویش به پا نخیزد، سرنوشتش الزاما به دست دیگران تعیین خواهد شد و پیداست چگونه تعیین می شود؛ زیرا بدیهی است که هیچ گروهی در جهان، حتی آنها که خیمه شب بازی طرف داری از حقوق بشر را به راه انداخته اند، چیزی جز حامی و دلسوز و مدافع خدمت گذاران به منافع استعماری نیستند.

3. مردم فهمیده اند برای رسیدن به این مقصود، راه دراز و پر نشیب و فرازی در پیش دارند که جز با سخت کوشی و حتی با دادن قربانی بسیار به آن نخواهند رسید.

با این همه آیا از چگونگی مکتب های مختلف سیاسی جهان و نقاط ضعف و قوت آنها نیز آگاه شده اند؟ آیا به چگونگی دامهایی که با تاکتیک های خاص سیاسی، برای مکیدن خون ملت های ضعیف و به غارت بردن انواع ذخایرشان بر سر راه آنها نهاده اند، پی برده اند؟ و از همه مهم تر، آیا همه صفوف مبارزان ما از اصول حکومت اسلامی و مسائل زیربنایی و روبنایی آن، آگاهی کافی دارند؟ این امور را آگاهی سیاسی می نامیم و جامعه ما بیش از هر چیز به ویژه در شرایط و اوضاع موجود، نیاز فوری و قطعی به آن دارد. این همان رسالتی است که روحانیون آگاه و دانشمندان دلسوز و با ایمان، به عهده دارند و در برابر آن مسئول اند.

ص: 6

شرا یره».

راستی، قرآن چه زیبا نشانه های رستاخیز بزرگ را ترسیم می کند و چه عجیب همان نشانه ها در این رستاخیز و انقلاب مردمی دیده می شود!

پتک های کوبنده و صاعقه های تکان دهنده - چه کوبنده و چه تکان دهنده ای! به جان قدرت های ضد مردمی افتاده که: (القارعة ما القارعة)، و به مصداق (یوم یکون الناس کالفراش المبثوث)، گروه های عظیمی که سالیان دراز در بند و زنجیر بودند، همچون پروانگان به حرکت درآمده اند و پیرامون رهبران خود که همچون شمع می سوزند تا روشنی دهند، جمع شده اند. کوچک و بزرگ، پیر و جوان، شهری و روستایی، همانند همان پروانگان که از دادن جان کمترین وحشتی ندارند، همه جا به حرکت درآمده اند.

کوه های عظیم قدرت، چنان از هم متلاشی گردیده اند که به گفته قرآن مانند پشم های زده شده به هر سو پراکنده شده اند: (فتکون الجبال کالعهن المنفوش). همگی به پای میزان حساب آمده اند، سبک وزنان و سنگین وزنان. به این ترتیب این قیامت صغری، همه علائم و شرایط خود را نشان داده است :

زلزله افتادن در همه نهاد اجتماعی،

شکوفا شدن همه استعدادهای انقلابی،

وحشت و نگرانی عجیب جنایتکاران،

بیرون افتادن فهرست ها و آمارها و اخبار نهانی،

مشخص شدن گروه ها و صفوف پاکان و ناپاکان،

متلاشی شدن کوه های قدرت های ضد مردمی،

و سرانجام فرا رسیدن یوم الحساب و نزدیک شدن روز جزا.

ظهور این نشانه های زنده خود دلیل روشنی بر اصالت این انقلاب و عمق رسالت تاریخی این رستاخیز است که ما را- اگر بیدار باشیم و از فرصت ها بهره بگیریم- به آینده ای روشن و مطمئن نوید می دهد.

در این میان بازوی پر قدرت احساسات به کمک مجاهدان راستین شتافته و قدرت های طاغوتی را بی امان در هم کوبیده، آن چنان که خواب و آرام را از آنها گرفته است. ولی هرگز نباید فراموش کنیم که این بازوهای نیرومند باید در اختیار منطق و عقلمان باشد. اگر چنین نباشد، مشکلاتی به بار می آورد که هدف های نهایی انقلاب را به مخاطره خواهد افکند. به تعبیر رساتر، پشتوانه این بازو باید بینش عمیق و آگاهی پرمایه باشد تا با حداقل ضایعات، حداکثر نتیجه را بگیریم،

تا بر سر دوراهی ها، راه صحیح تر را انتخاب کنیم،

تا از افراط کاری های زیان بار و کندروی های مرگ آفرین جلوگیری کنیم،

تا نقشه های دشمن را با آینده نگری وسیع بشناسیم و همه را نقش بر آب کنیم،

و تا با دیدی جهانی و انقلابی همه رویدادهایی را که با انقلاب ما ارتباط دارد، بررسی کنیم و موضع خود را در برابر همه آنها مشخص سازیم.

پنداشته اند.

سه عامل انحرافی چنین پندارهای نادرستی را منطقی جلوه داده است.

گویا ما برای حفظ منافع آنها آفریده شده ایم یا اینکه گویی سند رسمی سپرده ایم که تا ابد پاسدار منافعشان در منطقه باشیم. در مقابل، چیزی که از آن سخن نیست، منافع، حیثیت، شرف و آزادی ماست.

این تفکر وحشتناک بی شک میراث دوران استعمارهای بزرگ است؛ دورانی که چهار نفر هندی برهنه پایه های تخت روان نماینده انگلیسی را بر دوش می گذاشتند و عرق ریزان و نفس زنان او را به این طرف و آن طرف می بردند؛ در حالی که او پیپ خود را می کشید و لبخند می زد.

بی شک روشن شدن مفهوم حکومت اسلامی به تغییر موضع این گروه هیچ گونه کمک نمی کند. آنها نه فقط همچنان به سمپاشی هایشان برای آفریدن وحشت از حکومت اسلامی ادامه خواهند داد، بلکه از هیچ گونه دروغ و تهمتی در این راه نیز مضایقه نخواهند کرد، مگر اینکه هرچند برای یک لحظه، بدانند که غیر از منافع آنها منافع موجودات زنده دیگری نیز در دنیا وجود دارد.

علت چنین طرز فکری آن است که غربی ها و غرب زدگان اسلام را با مسیحیت کنونی مقایسه می کنند؛ همان مسیحیتی که دامنه فعالیت خود را آن چنان تنگ کرده که اعمال آن به مراسم تولد، ازدواج، مرگ، نیایش روز یک شنبه، بخشش گناه و حداکثر توصیه های بی رنگ اخلاقی خلاصه می شود، اما آیین اسلام این گونه نیست. در قرآن در زمینه عدالت و مسائل اجتماعی و حقوق بشر، از قبیل آیین دادرسی و اجرای حدود و قصاص، صلح و جنگ، بیت المال و نظارت بر درآمدها، انفال و منابع تولید صدها آیه آمده است؛ به گونه ای که اگر اسلام از حکومت جدا شود، امری شگفت آور به نظر خواهد رسید. آنها که تلاش می کنند اسلام را به طور عام از سیاست سازنده و به طور خاص از مساله حکومت دور نگه دارند، گویی روح را از جسم دور می سازند. نتیجه این جدایی چیزی جز مرگ نیست.

درست است که اسلام در دوران سیزده ساله مکه حکومتی نداشت، اما قرائن نشان می دهند که از همان روزها، بذر حکومت انقلابی را در افکار پیروان خود می پاشید و با آموزش و تربیت مداوم و پی گیر، آنها را برای تشکیل حکومت در آینده آماده می ساخت. به همین دلیل، پس از گذشت دوران آمادگی و فراهم شدن کمترین فضای باز سیاسی که پس از هجرت به مدینه به وجود آمد، آن حضرت نخستین گام را برای تأسیس حکومت برداشت، و حکومت انقلابی اسلام در تمام زمینه ها به سرعت شکل گرفت.

تعجب از گروهی است که می بینند در فقه اسلامی بیش از پنجاه فصل وجود دارد و در این فصول، به جز چند فصل اول که درباره طهارت و پاکیزگی و عبادات بحث می شود، سخن از مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و حقوقی است با مباحثی مانند نظارت عمومی (امر به معروف و نهی از منکر)، جهاد، آیین قضا و دادرسی، بیع، اجاره، ضمان، غصب، احکام اراضی، انفال، زکات و سایر مسائل حقوقی و اجتماعی و سیاسی.

این افراد به خوبی می دانند که پیامبر در دوران ده ساله استقرار در مدینه، حدود هشتاد درگیری مسلحانه با دشمنان آیین اسلام داشت و برای پادشاهان و جباران زمان خود، در نقاط مختلف جهان نامه نوشت و همگی را به تسلیم در برابر آیینش

ص: 12

دعوت کرد. شگفت آور است که آنان با اینکه به خوبی آگاه اند حکومت اسلامی در زمان پیامبر بر شبه جزیره عربستان سایه افکند و حکومتی غیر از آن در آن محیط وجود نداشت، باز می گویند آیا اسلام حکومت هم دارد؟ آیا اسلام به پیروان خود اجازه دخالت در سیاست را می دهد؟ آن ضرب المثل معروف را به یاد آوریم قصه گو وقتی شام تا بام از عشق سوزان مجنون به معشوقش لیلی سخن گفت، مستمعش می پرسد آیا مجنون، مرد بود یا زن؟

از این تعبیر صریح تر، آیات 40 و 41 سوره یوسف است. زمانی که یوسف صدیق به جرم عدم تسلیم در برابر هوس های شیطانی طاغوت زمان خود، زندانی شده بود، دو تن از زندانیان بینوا که در سیاه چال در انتظار آزادی روزشماری می کردند، خواب آزادی خود را دیدند؛ صبحگاهان خواب خود را برای یوسف شرح دادند. او با لحن قاطعی به آنها گفت: (یا صاحبی السجن ء أرباب متفرقون خیر أم الله الواحد القهار)؛ «هم بندان من، این خدایان پراکنده (و طاغوت های خودکامه ای که روزگار شما را چنین سیاه کرده اند)، بهترند؟ یا خداوند یگانه مسلط بر همه چیز؟» چه آزادی ای بهتر از زیر سایه توحید و لوایِ اللهِ واحدِ قهار بودن و بر سر دشمن کوفتن. یوسف(ع) سپس اضافه کرد :

(ما تعبدون من دونه الا أسماء سمیتموها)؛ «آنچه جز او می پرستید، قالب هایی بی روح و اسم های (بی مسما) هستند که شما بر آنها نهاده اید».

قَدَر قدرت ها، قوی شوکت ها و ظل اللّه ها، در برابر قدرت الهی ناچیزند. (ان الحکم الا للّه)؛ (مگر نمی دانید که) حکومت مخصوص خداست»؛ خدایی که جز او خالق و مالکی در پهنه هستی وجود ندارد و حکومت عطیه او به شایستگان است.

(امر ان لا تعبدوا إلّا ایاه)؛ «او دستور داده، جز او را پرستش نکنید». چه کسی به شما گفته این طاغوت ها نمایندگان خدا بر روی زمین اند؟ و چه کسی به شما خبر داده خشم آنها خشم خدا، و رضای آنها رضای خداست؟

(ذلک الدین القیم)؛ «این همان آیین و روش پابرجاست و سنت تغییرناپذیر الهی است».

(ولکن أکثر الناس لا یعلمون)؛ «اما (چه می توان کرد که) اکثر مردم (که در بندند) آگاهی ندارند» و نمی دانند که این بت سازی ها و بت پرستی ها، سرانجام آنها را در انواع زندان های جسمی، روحی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی گرفتار خواهد ساخت.

به هرحال، «حکم» چه به معنای حکومت باشد یا قضا و داوری که آن هم از شئون حکومت است، مخصوص خداست. بنابراین از نظر پرورش یافتگان مکتب توحید، خالق، مالک و حاکم یکی بیش نیست و او خداست و سررشته هر نوع «حکومت» و

ص: 14

«مالکیتی» باید به او منتهی گردد.

در این مکتب خدا را مالک الملک می دانند و شعارشان این است خداوندا، مالک همه حکومت ها تویی. به هرکس و هر گروه بخواهی (و آنها را شایسته بدانی)، حکومت را می دهی و از هرکس که بخواهی (و شایسته ندانی)، حکومت را برمی گیری. مشیت و حکمتت به هر فرد و قومی اقتضا کند، بر طبق آمادگی ها و شایستگی هایشان عزت یا ذلت می بخشی. همه نیکی ها به دست تو است و تویی که بر هر کار قدرت داری.

(قل اللهم مالک الملک تؤئی الملک من تشاء و تنزع الملک ممن تشاء و تعز من تشاء و تذل من تشاء بیدک الخیر انک علی کل شیء قدیر). خودکامگان و جبارانی که خود را سایه تو می دانند، غاصبان حکومت اند، نه نمایندگان منصوب از جانب تو.

آنها همچون غارتگرانی هستند که در شهر و بیابان اموال مردم را به یغما می برند. آنان دزدان اند، نه مالکانی از برکت فضل و موهبت تو. زیرا اراده تو هیچ گاه از حکمتت جدا نیست و در حکمت و عدل تو وجود چنین سایه ها و نمایندگانی، محال است محال.

اکنون باید دید خدا این عطیه را به کدام گروه واگذار کرده است. پیش از پاسخ این سؤال مهم از نظرگاه یک مسلمان، باید بر انواع حکومت های امروز و دیروز به طور وسیع و خلاصه مروری کنیم.

در یک بررسی اجمالی می بینیم چهار نوع حکومت بیشتر نداریم.

حکومتشان قرار داده بودند، ولی با صرف نظر از مفاهیمی که زیر این عنوان نهفته، باید دید که آیا طبقه پرولتاریا بر چنین جوامعی حکومت می کرد، یا اعضای کمیته مرکزی اعضای حزب و دبیرکل آن، آن هم حزبی که نه فراگیر بود، نه دارای انتخاب آزاد بود و نه رنگ و بویی از دموکراسی داشت؟ خودکامگی و استبداد سران و گردانندگان حکومت، توسل به خشونت و سلب آزادی انسان ها در آن بر کسی پنهان نبوده است. آیا به هنگام تنظیم تاریخ و تهیه فهرست حکام و زمامداران، استالین و خروشچف و مائو را جز در ردیف سرسخت ترین مستبدان تاریخ که دوران حکومتشان یادآور رنج های جانکاه بشر است، می توان جای داد؟

درست است که زمامداران در این گونه جوامع گام های مؤثری در راه تعدیل ثروت برداشتند و در پی پایان دادن به دوران ثروتمندان افسانه ای بودند، ولی آیا می توان از این حقیقت روشن چشم پوشید که آنها ثروت های میلیاردی کشور خود را در راه تحکیم پایه های قدرتشان صرف کردند، و هرچه می خواستند، انجام دادند، و حق اظهار نظر، نقد و بررسی، اعتصاب و درخواست هرگونه توضیح را از مردم خود می گرفتند؟

مردم مسلمان می توانند به اتفاق آرا با بهره گیری از اصل شورا نظریه اکثریت را محترم بشمرند و ملاک و معیار عمل قرار دهند؛ زیرا اتفاق نظر در مسائل اجرایی یا تطبیق احکام بر جزئیات، در بسیاری موارد امکان پذیر نیست و سیره پیامبر اسلام و علی(ع) و سایر پیشوایان بزرگ اسلام نیز نشان می دهد که آنها به هنگام مشورت رأی ارجح (نظر اکثریت) را می پذیرفتند. با وجود این، باید توجه داشت کسانی که به انتخاب اکثریت این امور را به عهده می گیرند، طبق اصل «ودیعه الهی بودن حکومت» نمی توانند فقط به منافع قوم و گروه معینی توجه کنند و میان بندگان خدا که همه نزد او محترم اند، کمترین تفاوتی قائل شوند.

علاوه بر این، آن ها با اتکا به ایمان، عدالت و تخصص کافی - چون شرط اصلی در انتخاب این نمایندگان، آن است که مؤمن، عادل و آگاه از مسائل اسلامی و وظایف اجتماعی خود باشند - نمی توانند میان انتخاب کنندگان خویش و دیگران فرقی بگذارند. از این گذشته، اخوّت اسلامی که از مهم ترین اصول اساسی این مکتب است، اجازه تضییع حق احدی را نمی دهد. صاحبان زر و زور و خودکامگان در این مکتب نقشی ندارند و دست نشاندگان آلوده جوامع استبدادی یا دموکراسی مادی، به سرعت برچیده می شوند و جای خود را به افرادی که معیارهای انسانی و اسلامی را دارند، می دهند؛ (آن چنان که در آغاز اسلام فقط با گذشتن چند سال، ابوسفیان ها و ابوجهل ها و ولید بن مغیره ها طرد شدند و جای خود را به ابوذرها و سلمان ها و عماریاسرها سپردند.

2. در حکومت اسلامی اقلیت ها هیچ گاه نمی توانند در چهره اکثریت ظاهر شوند؛ زیرا از یک سو در تعلیمات اسلام، زر و زور معیار سنجش شخصیت انسان ها نیست و تقوا و پرهیزگاری - و به تعبیر دیگر احساس مسئولیت در برابر خالق و خلق - جای آن را می گیرد. از سوی دیگر مبارزه انتخاباتی به شیوه مرسوم در جوامع دموکراسی غربی، در حکومت اسلامی مفهوم ندارد؛ زیرا در آنجا سخن از این است که چگونه باید در دستگاه حکومت نفوذ کنیم و منافع گروهمان را حفظ کنیم، اما در اینجا مسئله مهم برای هر مسلمان این است که چه کسی انتخاب شود که بهتر می تواند اصل عدالت و آزادی را برای درباره عموم مردم بهتر اجرا کند.

ص: 21

بدیهی است در دایره این طرز تفکر، خبری از آن همه لاف و گزاف های انتخاباتی، دروغ ها، نیرنگ ها، و تسویه حساب های حزبی و گروهی که در طرز انتخابات غرب دیده می شود، وجود ندارد و استفاده از همه این روش ها، ممنوع و نامشروع است. مردم بر اساس تعالیم اسلامی خود به دنبال اشخاص لایق تر و شایسته تر می روند، و با الهام از قرآن مجید که فرموده: (ان الأرض یرثها عبادی الصالحون)، در جستجوی بندگان صالح و درستکار خدا خواهند بود.

3. درست است که به هنگام رأی گیری در مشورت ها (شورای اسلامی) همه مردم یکسان مشارکت دارند، ولی با توجه به طرز تفکر اسلامی و اینکه حکومت ودیعه ای الهی است که باید در آن خیانت نشود، هیچ کس به خود اجازه نمی دهد که مثلا برای قیافه و صدا و طرز لباس پوشیدن، و یا تمایلات شخصی خود، فردی را انتخاب کند، آن چنان که در انتخابات غربی بسیار دیده می شود، بلکه آن کس را انتخاب می کنند که بهتر می توان در سپردن این ودیعه الهی به او اعتماد کرد.

این طرز فکر در انتخابات حکومت اسلامی، مردم را به سوی نظرخواهی از صاحب نظران آگاه و آگاهان باایمان سوق می دهد تا با اتکا بر تجربیات آنها، بهترین را انتخاب کنند. به همین دلیل مشاهده می کنیم که در انقلاب اسلامی ایران مردم در موضع گیری ها، و انتخابات، بر روی اظهار نظر روحانیت آگاه تکیه فراوان می کنند. به این ترتیب در عین برابری و مساوات همه افراد در امر مشورت، حق تقدم هایی که از ارزش های اسلامی سرچشمه می گیرد، برای شایستگان محفوظ می ماند و گاه رأی یک فرد شایسته، صدها هزار رأی را به دنبال خود برمی انگیزد.

4. مسئله دنباله روی از تمایلات انحرافی و خواسته های نادرست و غیر منطقی و نامشروع و به طور کلی دنباله روی به هر شکل و به هر صورت آن، در نظام حکومت اسلامی جایی نمی تواند جایگاهی داشته باشد؛ زیرا مسئولان حکومت طبق تربیت اسلامی، خود را موظف می دانند که رهبر و پیشوا باشند، نه مقلد و نه دنباله رو، یا تسلیم تمایلات این و آن. آنها با توجه به طبیعت «ودیعه الهی بودن این حکومت»، خود را قبل از هر چیز در گرو فرمان خدا می دانند و فرمان او، عدالت در تمام عرصه و در میان همه انسان ها بدون هیچ گونه امتیاز است که ذیل مفهوم کلمه الناس

ص: 22

(مردم) جمع می شوند؛ آن چنان که قرآن می گوید: (و اذا حکمتم بین الناس أن تحکموا بالعدل...لیقوم الناس بالقسط).

حاکمان اسلامی با الهام از این تعلیمات، وظیفه اصلی خود را اصلاح هر چه بیشتر مفاسد می دانند: (ان ارید إلا الأصلاح ما استطعت). آنها نه تنها تمایلات - احیاناً - نادرست موکلین خود را در نظر نمی گیرند، بلکه حتی از ملامت و سرزنش احتمالی آنان در اجرای حق و عدالت نیز پروا ندارند (لا تأخذهم فی الله لومة لائم). به این ترتیب نمایندگان در حکومت اسلامی هیچ گاه به این نمی اندیشند که ما نماینده فلان گروهیم و باید بر تمایلِ آنها حتی اگر نامشروع باشد، تکیه کنیم، بلکه چون این کار با عدالت اسلامی ناسازگار است، اگر مرتکب چنین چیزی شوند، از عدالت می افتند و خود به خود مقام نمایندگی را از دست می دهند.

بنابراین حکومت اسلامی به استثمار و استبداد در اشکال مختلف پایان می دهد، آزادی های منطقی را برای همه انسان ها محترم می شمرد و راه را برای پیشرفت به سوی زندگیِ پاکِ انسانیِ آمیخته با حق و عدالت، با مشارکت همه گروه ها می گشاید؛ حکومتی که تمام خطوطش سرانجام به خداوند می پیوندد.

اسلامی بپردازیم و تجزیه و تحلیل آن را به خوانندگان وامی گذاریم.

در اسلام چهار اصل اساسی وجود دارد که از تلفیق آنها شکل حکومت اسلام روشن می شود. این اصول عبارت اند از :

امر نیز واجب می شود. لذا در مباحث فقه و اصول، برای ابطال بعضی از مسائل فقط به این عنوان که موجب اختلال نظام است، قناعت می شود. این می رساند که موضوع «اختلال نظام اجتماعی» مورد تأیید هیچ فقیه و دانشمند اسلامی نمی تواند باشد.

با توجه به اصولی که در بالا گفته شد، باز می گردیم به طرز اجرای نظام سیاسی حکومت اسلامی از نظر پارلمان و دولت.

بر طبق اصل اول، همه مردم حق دارند در امور سیاسی و اجتماعی کشورشان، هم در تصمیم گیری و هم در اجرا و چگونگی آن، شرکت کنند. این نکته نیز مسلم است که تمام افراد یک جامعه نمی توانند مستقیماً به شور بنشینند. بنابراین تنها راه این است که نمایندگانی برای خود انتخاب کنند و وکالت این کار را به آنها بسپارند. تمام افراد عاقل و بالغ حق شرکت در انتخاب این افراد را دارند.

طبق اصل دوم، کسانی که برای شور در مسائل مختلف اجتماعی از سوی مردم انتخاب می شوند، علاوه بر پاکی و درستی و امانت داری، باید صاحب نظر و مطلع در این گونه مسائل بوده باشند و حتی باید در میان آنها گروهی از متخصصان هر رشته باشد، تا اصل شورای اسلامی به صورت کامل و صحیح انجام گیرد. این هسته اصلی پارلمان را تشکیل می دهد.

بر طبق اصل سوم، باید در کنار - و یا در متن این شورا، فرد یا گروهی از صاحب نظران مسائل اسلامی باشند تا مصوبات این شورا را بر اساس قوانین اسلامی کنترل و هر چه را که بر خلاف قوانین اسلامی بود، اصلاح و تکمیل کنند.

البته با توجه به وسعت، جامعیت و مترقی بودن قوانین اسلام، باور نمی توان کرد که هیچ طرح مفید و سودمندی از طرف این شورا (شورای فتوا) «وتو» شود، و فقط در مواردی که طرحی مخالفت قطعی با اصول برنامه های اسلامی داشته باشد و قابل تعدیل و اصلاح هم نباشد، آن طرح کنار گذاشته خواهد شد و بدون شک این امر به سود جامعه اسلامی است.

بر طبق اصل چهارم باید تمام امور کشور از نظر تصمیم گیری در یک نقطه و در یک واحد به نام مجلس مشورتی یا هر نام دیگر، متمرکز گردد؛ زیرا تشکیل گروه های

ص: 25

مختلف و تصمیم گیری های متفاوت، قطعاً موجب از میان رفتن اصل تمرکز، ضعف جامعه اسلامی و اختلال و هرج و مرج نظام است.

همچنین با اینکه همه فقها و مجتهدان در حال عادی حق دارند مستقیماً در امور جامعه اسلامی دخالت کنند، به هنگام تشکیل حکومت باید آرا و نظریات آنها نیز در یک جایی به نام شورای فتوا تمرکز یابد؛ زیرا دخالت همه به صورت مستقیم پس از تشکیل حکومت اسلامی، بدون شک موجب هرج و مرج و اختلال نظام خواهد شد. این در زمینه تشکیل پارلمان.

در تشکیل دولت و انتخاب فردی به عنوان رئیس دولت نیز چهار اصل فوق، حاکم است. طبق اصل اول همه مردم می توانند به طور مستقیم - همان گونه که در انتخاب رئیس جمهور معمول است - و یا به طور غیر مستقیم و از طریق نمایندگان خود - همان گونه که در انتخاب نخست وزیر رایج است - در انتخاب رئیس دولت دخالت کنند، به این صورت که چند نفر از کسانی که از تمام جهات شایستگی دارند، از طرف صاحب نظران به عنوان کاندیدا به جامعه معرفی می شوند تا مردم درباره آنها اظهار نظر کنند. البته کاندیداها باید هم بینش، آگاهی و مدیریت کافی برای اداره چنین منصبی داشته باشند و هم دارای عدالت، پاکی و تقوا باشند؛ یعنی اصل جزویت باید در مورد آنها کاملاً احراز گردد؛ اگر این افراد در میان مجتهدان و آگاهان مسائل اسلامی وجود داشته باشند، اصل سوم نیز خود به خود حاصل است. در غیر این صورت باید از میان گروه های دیگر که شایستگی کافی دارند، انتخاب شوند، ولی در مسائل کلی باید با نظر شورای فقهای اسلامی کار کنند تا در هیچ امری اقدامی برخلاف منافع جامعه و مقررات اسلامی صورت نگیرد.

بدیهی است شورای فقها نیز حق ندارند هیچ گونه استبدادی به خرج دهند و یا در مسائلی که از حوزه تخصص آنها بیرون است، بدون جلب نظر آگاهان و کارشناسان قدمی بردارند.

1. نظام سیاسی حکومت اسلامی نظام کاملاً دموکراسی است، ولی نه همچون دمکراسی غربی که تبلیغات دروغین در انتخاباتش راه داشته باشد و یا گروه ها بتوانند افکار مردم را منحرف سازند. در این نظام نمایندگان به جای حفظ منافع گروه اجتماعی خود، در گرو حفظ منافع همه افراد اجتماع اند و به فکر همه گروه ها.

2. در این نظام به خلاف آنچه بعضی پنداشته اند، فقط با مردم معامله صغیر و محجور نمی شود، بلکه آرای مردم سنگ نخستین زیربنای آن را تشکیل می دهد.

3. هیچ گروهی حتی فقها حق ندارند استبداد به خرج دهند و باید همه کارهای اجتماعی را با تشریک مساعی عموم افراد جامعه به مرحله عمل درآورند.

4. هیچ کس مقام ثابت، ابدی و نسل در نسل در چنین حکومتی نخواهد داشت.

5. همه مناصب در آن بر طبق شایستگی ها، و پاکی و درستی تقسیم می شود و اصل و نسب و گروه بندی اجتماعی و زدوبندها در آن تأثیر ندارد.

بدهیم؛ زیرا در تاریخ گذشته و معاصر، انقلابهایی را سراغ داریم که مرحله ویرانگری را به خوبی پشت سر گذاشتند، اما وقتی که نوبت بازسازی رسید، گرفتار چنان تشتت و پراکندگی شدند که همه نتایج انقلابشان بر باد رفت.

شک نیست که در مرحله نفی، احساسات پر شور و داغ بزرگ ترین سرمایه است، اما هنگامی که به مرحله اثبات رسیدیم، عقل، هوش، درایت، رشد فکری، ایمان، اخلاص، فداکاری و از خود گذشتگی بیش از هر چیز لازم است.

پشتوانه ای که قیام امروز ما، همچون بقای فردایش، در گرو آن است. شاید گمان می کنید حکومت اسلامی جلو آزادی شما را خواهد گرفت. هرگز چنین نیست. من هنگامی که بعضی از این مخالف خوانی ها را می بینم، به یاد قوم موسی و بنی اسرائیل می افتم. که وقتی به یاری خدا از دریا گذشتند و از چنگال فرعون و لشکر خون خوارش رهایی یافتند، چندی نگذشته بود که به مخالفت با موسی برخاستند. در سرزمین اسلامی ایران سالیان دراز گروه برجسته ای از اندیشمندان و فرزانگان برای به زانو درآوردن رژیم استبدادی به میدان آمدند، اما چون توده مردم با آنها نبودند، کاری از پیش نبردند، یا در سیاه چال ها پوسیدند و یا به دست دژخیمان با وضع اسف باری به شهادت رسیدند، ولی هنگامی که ایمان و وجدان مذهبی توده مردم به یاری طلبیده شد، نظام جبار با سرعت باورنکردنی عقب نشینی کرد، زندانیان نجات یافتند و قلم های ما و شما آزاد شد و روشنایی صبح همه جا تابیدن گرفت.

ضروری ترین کارهاست که هیچ فقیه و مرجعی نمی تواند از آن سر باز زند.

چقدر تأسف آور است که بعضی ولایت فقیه را با حکومت دیکتاتوری شاه مقایسه کرده اند؛ در حالی که هرگز به آن شباهتی ندارد. ولایت فقیه، ناظر بر اسلامی بودن قوانین و طرز اجرای صحیح آنهاست و نه غیر آن.

در حکومت اسلامی باید دقت فراوانی در انتخاب قضات صورت گیرد.

استدلال کرده اند.

در حکومت اسلامی ثروت های عظیم کشور باید صرف توسعه دانشگاه ها و مدارس شود تا احتمال قبولی در کنکور دانشگاه فی المثل مانند احتمال قبولی در قرعه کشی بخث آزمایی و برنده شدن یک اتومبیل پر از اسکناس نباشد. بیت المال اسلامی اجازه نمی دهد که سرمایه های عظیم در راه جشن های وقیح و رسوایی به نام «جشن هنر» مصرف شود، اما از سیصد هزار شرکت کننده در کنکور دانشگاه، فقط سی هزار تن به درون این دژ افسانه ای راه یابند و بقیه سرگردان شوند یا راهی دیار بیگانه.

حکومت اسلامی وظیفه دارد مقدمات این واجب دینی یعنی تحصیل در تمام سطوح و مراحل مورد نیاز جامعه را، برای همه افرادی که توانایی مالی نداشته باشند، از بیت المال تهیه کند و هرگز مسابقه تسلیحاتی کمرشکن را تحمل نمی کند؛ هرچند خوشایند قدرت های بزرگ اسلحه فروش جهان نباشد.

مورخان معروف نوشته اند پیامبر اسلام برای آزاد ساختن اسیران جنگی بدر، بعضی را ملزم به پرداختن پولی کرد و بعضی را به دادن مقداری اسلحه، اما به آنها که سواد داشتند، دستور داد هر اسیر به ده کودک مسلمان، خواندن و نوشتن بیاموزند تا آزاد شوند؛ یعنی سلاح دانش، برتر از پول و اسلحه است.

نیز صدق می کند؛ یعنی اسلام به هیچ وجه نمی پذیرد که گروه «شمال نشینان» یک شهر دارای مرفه ترین زندگی ها باشند و گروه «جنوب نشینان» در بدترین شرایط زندگی کنند و با انواع محرومیت ها دست به گریبان باشند.

اسلام هرگز بر این موضوع صحه نمی گذارد که همت دولت ها نیز در درجه اول فقط راضی نگهداشتن طبقات مرفه و تأمین امکانات رفاهی، آموزشی و درمانی آنها باشد و اگر چیزی باقی ماند، به گروه های دیگر جامعه بخشند. پیامبر ما می گوید مسلمانان همانند دندانه های شانه مساوی اند، خون آنها هم رنگ است و هیچ مزیتی جز به تقوا بر یکدیگر ندارند.

در اقتصاد اسلامی رفع نیازهای اصیل و طبیعی و واقعی جامعه مطرح است؛ به طوری که به خودکفایی جامعه اسلامی بیانجامد و رفع این نیازها نباید وابستگی و اسارت و طفیلی گری را به دنبال آورد که سخت منفور و مذموم است.

در مکتب اقتصادی اسلام، به عکس کمونیزم، انسان حاکم و دستگاه های تولیدی ابزاری در دست انسانهاست. به همین دلیل اسلام مسائل اقتصادی را به خدمت انسان می گمارد، نه انسان را به خدمت آن. انسان در این مکتب، مجموعه ای از خواست های معنوی، مادی، عقلانی و عاطفی است و هرگز به انسان تنها از بُعد مادی همچون سرمایه داران غربی و سوسیالیست های شرقی نمی نگرد. به همین دلیل حقوق بشر در این مکتب، مانند مکتب های مادی غرب، بازیچه اقتصاد مادی شکوفاتر نیست و آبادی کشور اسلامی را به قیمت ویران شدن سایر کشورها- آن چنان که دکتر اوئن ها فکر می کنند- نمی پذیرد.

اسلام با توجه به روح توحید که اساسی ترین پایه این آیین است، به تمام جامعه انسانی به عنوان یک واحد و یک بدن می نگرد که اگر عضوی از آن به درد آید، سایر اعضا در برابر آن بی تفاوت نخواهند بود، حتی وجود یک گرسنه در دور افتاده ترین نقاط جهان، برای مسلمان مسئولیت انگیز است.

شک نیست که اسلام برای مالکیت فردی احترام قائل است، ولی برای آن، به گونه ای حدود و شرایطی تعیین می کند که جلو تراکم ثروت گرفته شود و جامعه به دو قطب ثروتمند و فقیر تبدیل نگردد. در نظام اقتصادی اسلام، نظام بانک داری

ص: 34

کنونی که بر اساس استثمار و بهره کشی از طبقات کم درآمد قرار دارد، دگرگون و اصلاح خواهد شد و نظامی عادلانه جانشین آن می گردد.

گفتار کوتاه و پر معنای خود به این حقیقت اشاره کرده و فرموده: «من أبصر بها بصرته و من أبصر الیها أعمته»(1) .

میلیاردها ثروت را یدک بکشد و در هر گوشه و کنار کشور مالک زمین ها و کاخ ها گردد، کاری جنون آمیز و غیر انسانی محسوب می گردد. در قرآن مجید بعضی از این گونه افراد به بیماران شکم گنده و مصروعی تشبیه شده اند که قادر به کنترل خویشتن نیستند.

تشکیلات بیت المال در نظام حکومت اسلامی، و اموال بخش عمومی، و خصوصی، و اقسام مالیات ها و اختیاراتی که حکومت برای وضع مالیات های فوق العاده در مواقع ضروری دارد نیز بحث های جداگانه ای است که شرح این مباحث از حوصله این مجال کوتاه خارج است.

سرشکستگی عقب ماندگی صنعتی را بر خود هموار سازد که: (العزّة للّه و لرسوله و للمومنین). ولی در اینجا حکومت اسلامی بر دو اصل اساسی تکیه می کند :

اصل نخست اینکه استفاده از صنایع دیگران نباید به بهای قرار گرفتن در حوزه استعمار آنها تمام شود که توسعه صنعتی، چیزی است و استعمار صنعتی، چیز دیگر. در حکومت اسلامی اولی مطرح است، نه دومی.

تحمیل یک مشت کارشناس خارجی با حقوق های گزاف و سرسام آور بر بیت المال مسلمین، در مواردی که وجودشان غیر ضروری است، نه عاقلانه و شرافتمندانه، نه لازمه صنعتی شدن، و نه حکومت اسلامی آن را تحمل می کند.

اصل دوم اینکه پایه های حکومت اسلامی بر «سادگی زندگی» گذاشته می شود، از «صنایع لوکس» که در مسیر تجمل پرستی، اسراف و تبذیر، ضایع ساختن نیروهای انسانی، و فرار بی دلیل ارزهای کشور قرار می گیرد، شدیداً پرهیز خواهد شد، تا زندگی در همه سطوح به شکل ساده درآید و امکان بهره گیری همه افراد جامعه از نیازمندی های اصیل و واقعی فراهم گردد.

بر اساس آمار، اگر تمام منابع اقتصادی روی زمین به کار گرفته شود، باز امکان فراهم آوردن زندگی لوکس و تجملی همانند زندگی برخی از مردم آمریکا و اروپا، برای تمام مردم روی زمین وجود ندارد؛ در حالی که تعلیمات اسلامی همه مردم جهان را عضو یک خانواده می داند، ولی این گونه مسائل برای آنها که تنها متعلق به یک جامعه و یک کشورند، جنبه افسانه ای و آرمانی دارد. حقوق بشر در نزد آنها الفاظی توخالی یا امری تشریفاتی برای تزئین دموکراسی است که وقتی پای منافعشان به میان آید، فوراً برچیده می شود.

بست و یا محدودیت ها و ممنوعیت های خاصی برای این ماده گران بها که در حال حاضر گرداننده همه چرخ های صنایع جهان است، به وجود خواهد آورد؛ همچنین در سایر منابع؛ در حالی که این طرز فکر اشتباهی بزرگ است.

در فقه اسلامی همه معادن و منابع زیرزمینی جزء «انفال» و انفال هم از آنِ خدا و پیامبر است: (قل الأنفال للّه و الرسول...) به تعبیر دیگر، متعلق به حکومت اسلامی و مردم است و از طریق بخش عمومی و یا بخش خصوصی - هر یک که هماهنگ تر با مصالح جامعه باشد - آنها را استخراج و پس از رفع نیازهای خود، با قیمت عادلانه و مناسبی در اختیار دیگران خواهد گذاشت. بدیهی است دشمنان حقوق بشر و دشمنان اسلام سهمی از آن نخواهند داشت. حکومت اسلامی نه این منابع را بیهوده احتکار می کند و نه رایگان به کسی می بخشد. نه این منابع را تعطیل می کند و نه با استخراج بی رویه چوب حراج بر این ماده گران بها و در حال زوال می زند. در اسلام این اصل اساسی بر تمام روابط اجتماعی و جهانی جاری است : «لا تَظْلِمُون وَ لا تُظْلَمُون؛ نه ستم کنید و نه زیر بار ستم روید». نه استعمارگر باشید و نه تن به استعمار دهید. این جمله گرچه در قرآن مجید ذیل آیه «تحریم ربا» آمده است، ولی روشن است که قانونی کلی از آن استفاده می شود و منابع زیرزمینی و نفت نیز از این قانون مستثنا نیستند و به همین دلیل در حکومت اسلامی مبادله این کالاها تحت شرایط عادلانه صورت خواهد گرفت، تا زیانی بر صاحبان اصلی وارد نشود و به مردم جهان نیز از این رهگذر ستمی نخواهد شد.

نکته مهم تر در این مسئله، درآمدهای هنگفت این منافع عظیم خداداد است. حکومت اسلامی هرگز به غارتگران اجازه نمی دهد که حتی دیناری از درآمد بزرگ آن را به حساب های بانکی خود در داخل و خارج بریزند. حکومت اسلامی به هیچ قیمتی اجازه نخواهد داد که غارتگران منابع نفتی، میلیون ها دلار از درآمدهای نفت را در بانک های خارج کشور پس انداز کنند و یا صرف ساخت کاخ هایی در اروپا و آمریکا کنند. نیز اجازه نمی دهد این درآمدها تبدیل به سلاح هایی گردد که تنها فایده اش پاسداری از منافع دیگران باشد. البته این بدین معنا نیست که حتی سلاحی را برای دفاع از خود فراهم نکند. درآمد منابع کشور در درجه اول در راه

ص: 39

رفاه مردمی صرف می گردد که مالک واقعی آن هستند، نه ظالم باشند و نه مظلوم.

حکومت اسلامی برای اداره صنایع و استخراج منابع خود در صورت ضرورت و ناچاری، از کارشناسان خارجی استفاده می کند، اما شرف، حیثیت، استقلال و آزادی خود را به آنها نمی فروشد. به علاوه، در کنار این کار که به منظور متوقف نشدن چرخ های صنعت صورت می گیرد، حداکثر کوشش را به کار می گیرد که در هر رشته به خودکفایی برسد و همان گونه که سابقاً هم گفتیم، آن را به عنوان وظیفه ای واجب و فریضه ای الهی به جوانان گوشزد می کند. به هر حال، به هیچ بیگانه ای اجازه نخواهد داد که در امور جامعه اسلامی دخالت کنند.

فرقه ها تعهد و مسئولیتی ندارد.

منع نمی کند. در اسلام همه مسلمانان به چشم برادر به یکدیگر می نگرند و مرزهای کنونی هیچ گاه آنها را از یکدیگر جدا نمی سازد، بلکه همه را عضو یک کشور و یک جامعه، بلکه عضو یک خانواده می شمارد و به آنها تأکید می کند که هرگاه که خطری متوجه فرد یا گروهی از مسلمانان در هر نقطه از جهان بشود، دیگران به یاری او بشتابند. در عین حال حقوق غیر مسلمان را، جامع تر از اعلامیه حقوق بشر محترم می شمرد.

آنچه گفتیم، بررسی اجمالی درباره طرح حکومت اسلامی است و شرح هر یک از اینها، نیازمند بحث جداگانه و مشروحی است.

ص: 42

اسلامی انجام پذیر است.

گذشته از این دو گونه قانون، مسئله اختیارات حکومت اسلامی به میان می آید که بسیار حرکت آفرین است. این اختیارات نیز با ضوابط خاصی، آن چنان گسترده و پر قدرت است که می توان با استفاده از آنها با هر گونه فساد اجتماعی مبارزه و هر گونه نیاز اقتصادی و غیر اقتصادی را تأمین کرد. شرح اختیارات حکومت اسلامی را نیز در کتب فقهی و حقوقی باید جست و در این مختصر نمی گنجد.

آیا کسانی که هرگاه سخن از اقتصاد اسلامی به میان می آید، فوراً زندگی بدویان صحرا را در ذهن خود ترسیم می کنند و تنها سخن از زکات شتر و گوسفند به میان می آورند، این اصول را بررسی و عوامل سازنده حرکت را در اقتصاد اسلامی مطالعه کرده اند؟ با نهایت معذرت باید گفت که پاسخ، منفی است.

مجروحان چشم به راه کمک های مردم اند، آن قدر دارو و سایر نیازها فراهم می شد که دیگر راهروهای بیمارستان ها و بانک خون لبریز از کمک های مردمی می گردید.

از این گونه صحنه ها، می فهمیم که در اعماق روح جامعه نیروی عظیمی نهفته است که اگر به کار گرفته شود، نه تنها به هنگام جنگ و مبارزه میلیون ها قربانی می دهد، بلکه به هنگام سازندگی اقتصادی اجتماع نیز نقش دگرگون کننده ای دارد.

به عقیده ما یکی از بزرگ ترین جنایات بر اقتصاد و حقوق بشری این بود که اخلاق و معنویت را از قوانین و ارزش های مادی جدا کردند و این یک نیروی خلاق و عظیم را از دست دادند و با این کار یکی از دو پای نیرومند جامعه انسانی را قطع کردند، و حرکت با یک پا چقدر «کند»، «زجرآور» و «مسخره» است!

با بیدار کردن این نیروی خفته جهان چهره تازه ای به خود خواهد گرفت، خون تازه ای در رگ های اقتصادی به حرکت درمی آید. از کشاورزانی که در تپه ها و دشت های دور افتاده با وسایل ابتدایی زمین را می شکافند گرفته، تا مهندسانی که با مغزهای الکترونیکی محاسبات اقتصادی را انجام می دهند، همگی روح و حرکت تازه ای در خود احساس می کنند و به همین دلیل به تلاش خستگی ناپذیر خود برای رهایی کشورشان از فقر ادامه می دهند. سرعت و وسعت انقلاب خیره کننده ایران که از «زمان» پیشی گرفت و همه را غافل گیر ساخت و دنیایی در برابر ایران انگشت حیرت به دهان گذاشت، بر اثر تزریق همین خون بود. این نخستین ویژگی اقتصاد اسلامی است که آن را از همه مکتب ها جدا می سازد.

معنوی و اخلاقی را با عنصر مادی چنان پیوند می دهد و هر کدام به خدمت دیگری می شتابد.

این پیوند حرکت آفرین، اقتصادی می سازد چند بعدی، درست همانند ابعاد وجود انسان، و در سایه آن جنگ های طبقاتی و یا جنگ سرمایه داری و کمونیسم، جای خود را به تعاون همگانی پر قدرت و پر حرکت می بخشد.

حالا به یکی دیگر از ویژگی های اقتصاد اسلامی می پردازیم و آن اینکه برای ساختن بنای سالم اقتصادی، هیچ یک از خواست های فطری و نهادهای طبیعی انسان را فدای دیگری نمی کند: نه آزادی فدای عدالت می شود، نه عدالت فدای آزادی، و نه استقلال فدای هیچ یک از این دو. کمی این چند واژه را توضیح می دهیم تا زیربنای اقتصاد سالم را بهتر بررسی کنیم.

1. آزادی : انسان آزاد آفریده شده و باید آزاد بماند. این شعار زنده اسلامی است؛ چرا که جهش و اوج گیری و تکاملی که در زندگی انسان ها رخ می دهد، در پرتو همین آزادی است. یک پرنده در قفس طلایی، هرچند اگر بر یک شاخ درخت در بهترین باغ ها آویزان باشد و بهترین آب و دانه فراهم و حتی با مراقبت پزشکی همراه باشد، باز ناراحت، خاموش، افسرده و پژمرده است و سرانجام عمرش بسیار کوتاه خواهد بود؛ چرا که همه چیز دارد، اما آزادی ندارد. دنیا منهای آزادی برای او مساوی است با هیچ. پس چرا زنده بماند؟

اما یک پرنده آزاد در یک روز سرد و طوفانی زمستان که برف همه جا را گرفته، نه آبی می یابد و نه دانه ای، در همان حال گرسنگی و تشنگی که مانند بید می لرزد، امّا شاد و خندان و پر تحرک پیوسته از این درخت به درخت می پرد؛ چرا که اگر هیچ ندارد، آزادی دارد. اگر می بینید مرغان گرفتار در قفس نغمه سرایی می کنند، آنها تولدیافتگان قفس اند، وگرنه هرگز یک مرغ آزاد پس از گرفتاری، نمی خواند!

مسلماً این پرندگان فیلسوف نیستند، ولی فلسفه آفرینش در گوش جان آنها این پیام را گفته است که آزاد باش، آزادانه پرواز کن، تا بال و پرت قوی شود، تا مهارت و نیروی کافی در همه چیز پیدا کنی، و اگر آزادی خود را از دست بدهی، همه اینها را

ص: 47

از دست خواهی داد.

هرگاه واکنش یک پرنده در برابر مسئله آزادی و اسارت چنین باشد، واکنش یک انسانِ بلندهمت، خواست های متنوع و روح وسیعش روشن است. یک انسان مسخ نشده، آزادی اش را به هیچ بهایی نمی فروشد و در پای هیچ چیز قربانی نمی کند، مگر اینکه مرده ای باشد زنده نما. جامعه های آزاد پیوسته در حرکت اند و آنها که متوقف می شوند و سقوط می کنند، نخست آزادی را از دست می دهند، سپس سقوط می کنند.

2. عدالت: عدالت در مفهوم وسیع کلمه، مهم ترین پشتوانه آزادی و شرط اول هر گونه حرکت اجتماعی است. جامعه هایی که عدالت اجتماعی را از دست می دهند، به باغ هایی می مانند که آب نهرهایش مطابق نیاز درختان عادلانه تقسیم نشود، در یک سو، قسمتی از درختان از فزونی آب می گندند و می پوسند و در سوی دیگر، از تشنگی می خشکند. در چنین جوامعی، گروهی آن چنان سیر می شوند که جامعه را به تباهی و فساد می کشند و گروهی آن چنان گرسنه که به اسکلت های بی روحی تبدیل می شوند.

3. استقلال: وابستگی و طفیلی گرایی یکی از بارزترین مظاهر سلب آزادی است؛ مثلاً آیا به عقیده شما، یک زالو آزاد است، یا یک کرمک انگل، با اینکه بدون استفاده از خون موجود دیگر نمی توانند زنده بمانند؟ آزاد، موجودی است که خود تولید خون کند و خود غذای خویش را بسازد.

کاملاً طبیعی است که ملت وابسته، تحت اراده و فرمان کسی است که به او وابستگی دارد، او قیمت خرید نفت و میزان تولیدش را تعیین می کند، گندمش را به هر مبلغی که بخواهد به او می فروشد و هر گونه شرط سیاسی را که بخواهد در قراردادش می گنجاند و با این حال آیا ادعای آزادی اش پوچ و مسخره نیست؟ بنابراین برای تکمیل آزادی راهی جز نفی وابستگی ها و کسب استقلال نیست.

ضمناً به این حقیقت نیز باید توجه کرد که در آفرینش همه چیز هماهنگ است؛

ص: 48

یعنی آن کس که انسان را برای زندگی مترقی و پر افتخار آفریده، به همان نسبت که عشق به عدالت را در نهاد او قرار داده، عشق به آزادی و استقلال نیز به او بخشیده است. یک کودک از همان آغاز عمر از هیچ چیز به اندازه سلب آزادی ناراحت نمی شود. او به همان مقدار از بی عدالتی رنج می برد و هرگاه که بتواند خود راه برود، اگر دستش را بگیرند، معذب می شود؛ چرا که او هم می داند وابستگی ننگ است.

اکنون به مطالعه یکی دیگر از ویژگی های اقتصاد اسلامی می پردازیم. اقتصاد شکوفا، انسانی و جامع، آن است که تمام وجود انسان را سیراب کند؛ یعنی نظامی که آزادی، عدالت و استقلال را با هم پرورش دهد.

به تعبیر دیگر، هیچ یک از این اصول سه گانه را به قربانگاه نکشد. به اعتقاد ما این ویژگی در اقتصاد اسلامی هست؛ زیرا در سرمایه داری غرب، گرچه روزنه ای به سوی آزادی - که آن هم گاهی از نوع کاذب است، نه واقعی - باز است، ولی عدالت آن چنان در پای آن قربانی شده که گفتنی نیست. تب اعتصاب که در اروپا دیده می شود و موج بیکاری که آمریکای تسخیرکننده فضا را در بر گرفته، شاهد گویای این قربانی شقاوتمندانه است. تازه، این کشورهای غربی با تمام نابسامانی های اقتصادی شان به بهای ویران شدن آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین به این پایه رسیده اند و اگر به حکم عدالت و الزامات بین المللی، چشم از منابع سرشار مستعمرات اقتصادی خود بپوشند، معلوم نیست به چه روز سیاهی خواهند افتاد.

در اقتصاد کشورهای کمونیستی، اگر از تمرکز سرمایه ها در دست دولت صرف نظر کنیم و تبدیل سرمایه داری بورژوازی را به سرمایه داری دولتی نادیده بگیریم، تقسیم نسبی عادلانه ثروت - یا به عقیده بعضی، تقسیم عادلانه فقر - نقطه قوتی محسوب می شود، اما چه سود که آزادی را در پای عدالت فوراً سر می برند!

در این کشورها همه مجبورند مانند لنین فکر کنند، مانند مارکس بیندیشند، چون انگلس گام بردارند و بر طبق خطوطی که از قبل تعیین شده عمل کنند، بی آنکه از خود اراده ای داشته باشند؛ درست مثل پیچ و مهره های یک ماشین غول آسا و مدرن، و چه دردناک است این حالت برای آنها که آزاد پرورش یافته اند!

ص: 49

اما در پاره ای از کشورها مانند کشور ما در پنجاه سال گذشته، نه اثری از عدالت بود و نه از آزادی، و به فرض که اقتصاد پیشرفته ای پیدا می کردیم، اقتصادی وابسته و متکی به بیگانه بود. بی جهت نیست که گروهی از سیاستمداران غرب برای رفتن شاه نوحه سرایی می کردند و می گفتند که او می خواست ایران را به صورت کشوری مترقی، صنعتی و مدرن درآورد، اما مردم نگذاشتند و یا او عجله کرد! معنای سخن آنان این است که ملت ایران استعداد و لیاقت آن را نداشتند.

دستیابی به صنایع مدرن ممکن است، ولی آیا مستقل هم شده؟ مسلماً پاسخ منفی است. فی المثل آیا کارخانجات ایران ناسیونال که بزرگ ترین کارخانه ماشین سازی است و به هنگام نوشتن این سطور(1) ، بیست هزار دستگاه اتومبیل را آماده تحویل

دارد، آیا همه لوازم آنها ساخت داخل است؟ به دلیل اعتصاب کارکنان گمرک، بسیاری از قطعات آن هنوز برای مونتاژ به کارخانه نرسیده است. آیا چنین صنعتی مایه افتخار و مباهات است؟ شاه کشور را به سوی چنین صنایعی مدرنی پیش می برد، ولی ما کشوری می خواهیم با صنایع مستقل، نه وابسته. اگر ما مدرن ترین صنایع نظامی را داشته باشیم، ولی در قراردادش نوشته شده باشد که تنها با نظارت - یعنی با اجازه - مستشاران آمریکایی قابل استفاده است، چنین صنایعی چه سودی دارد؟ نه آزادی در آن داریم و نه استقلال!

به علاوه، اگر صنعتی شدن کشور ما سبب شود که ثروتش به جیب چند زالوی بزرگ و اعوان و انصارشان در دستگاه های دولتی بریزد و در سوی دیگر هزاران اسان فقیر باشند، آیا چنین اقتصاد مدرنی غرورآفرین خواهد بود؟

اقتصاد پیشرفته و صنایع مدرنی می خواهیم که هم آزادی ما را تأمین کند، هم مستقل و متکی به خویش باشد و هم عدالت اجتماعی با خود بیاورد. ما این ویژگی ها را تنها در اقتصاد اسلامی یافته ایم. اسلام می گوید: «بنده دیگری مباش! خدا تو را آزاد آفریده است».(2) نیز می گوید: «خداوند پیامبران را برای تأمین عدالت

ص: 50

اجتماعی برانگیخت».(1) «از رحمت خدا دور است آن کس که سربار جامعه باشد و

زندگی اش متکی به غیر». پیامبر دست پینه بسته کارگری را بوسید و فرمود: این دستی است که خدا و پیامبرش آن را دوست دارند. سخت بکوشید و برای زندگی آبرومندانه جهاد کنید که هر کس در این راه بکوشد، همچون سربازان فداکار و مجاهد در میدان نبرد است.

در فقه اسلامی، تأمین نیازهای جامعه اسلامی تا سر حد خودکفایی و استقلال، از واجبات قطعی مسلمانان است. امیر مؤمنان، پیشوای بزرگ شیعه، فرموده: از زندگی تجملی و پر زرق و برق بپرهیزید که بار شما را سنگین می کند و در گردنه های صعب العبور زندگی وا می مانید و نیازمند به دیگران می شوید.(2)

ما با الهام از این تعلیمات، در راه چنان اقتصادی گام بر می داریم.

درمی آییم، آن هم با اختیارات محدود، نه اختیارات تام. این طرز تفکر به نحوه ارتباط انسان ها با اموال شکل تازه ای می بخشد. قرآن هنگامی که به آزادی بردگان اشاره می کند، می گوید (و آتوهم من مال الله الذی آتاکم)(1) ؛ «هنگامی که آنها را آزاد

کردید، از اموال خدا که به دست شما سپرده، در اختیار آنها بگذارید» (تا پس از آزادی فرو نمانند). تعبیر «مال اللّه»، نه تنها در اینجا بلکه در بسیاری دیگر از منابع اسلامی آمده است و اصل «خدا مالکی» را در تمام ثروت ها و منابع و ابزارهای تولید ثابت می کند.

سپس می گوید: «من همه این ثروت ها و منابع را در اختیار شما گذاشتم». مخاطبِ این قسمت، گروهی مخصوص مانند سفید پوستان آمریکا و کاخ نشینان لندن نیست، بلکه می گوید: (هو الّذی خلق لکم ما فی الأرض جمیعاً)(2) ؛ «او کسی است که

تمام آنچه را روی زمین است، برای همه شما آفریده است».

پس برای همه شما انسان ها حتی سیاه پوستان آفریقا و جوکیان هندی و ماهیگیران ایرلندی است.

نیز قرآن می گوید: «زمین را خداوند برای همه موجودات زنده قرار داد: (و الأرض وضعها للأنام)؛ جالب اینکه «أنام» در لغت آن چنان مفهوم وسیعی دارد که علاوه بر انسان ها، موجودات زنده دیگر را نیز شامل می شود و برای آنها نیز حق و سهمی قائل شده است. سپس اساس مالکیت (مالکیت مجازی انسان ها) را «کار» قرار می دهد و می گوید: «سهم و بهره هر کسی به اندازه کاری است که انجام می دهد».(3)

کمونیست ها بگوییم: «هر کس به اندازه توانایی اش باید کار کند، اما به اندازه نیازش بهره گیرد»، یعنی رابطه کار را با درآمد به کلی قطع کرده ایم. در این صورت بدون شک در شناخت انسان و احساسات حرکت آفرین او دچار اشتباه شده، و مسائل عینی را فراموش کرده ایم و فعالیت ها و تلاش ها با این نظریه رو به ضعف می رود؛ همان گونه که روسیه در زمین های زراعتی به آن گرفتار شده است. پس از لغو مالکیت خصوصی و قطع رابطه کار با درآمد، مشاهده کردند که سطح کشت به طرز عجیبی پایین آمده است و ناچار برای ترمیم آن نوعی مالکیت به صورت کالخوزها برای کشاورزان قائل شدند. کشاورزان دیدند باید برای دولت شخم بزنند و برای او بکارند. این چیزی نبود که آنها را به تلاش مستمر و از دل و جان وادارد و با ساختمان روح آدمی سازگار باشد.

این تفکر کمونیستی به معنای فراموش کردن طبیعت انسانی است. کمونیسم چگونه عشق انسان را به خودش که محرکی نیرومند در فعالیت های اقتصادی است، نادیده می گیرد؟

نظام اقتصادی «سرمایه داری» نیز گرفتار اشتباه بزرگ دیگری است؛ چرا که ضرورت زندگی جمعی و عشق انسان را به آن، به کلی فراموش کرده و انسان ها را به صورت واحدهایی از هم گسسته شناخته است. در این نظام به فرد اجازه داده می شود که حتی برای سگ و گربه اش اتاق خواب مجلل با دکوراسیون و تزئینات گران قیمت تهیه کند؛ در حالی که در گوشه دیگر جهان، میلیون ها انسان از گرسنگی می میرند.

دنیای کنونی در میان این دو مکتب افراطی «چپ» و «راست» گرفتار شده: یکی همه چیز را برای فرد می خواهد و دیگری هیچ. این مکتب ها که بر محور «همه» یا «هیچ» دور می زنند، همه یک بُعدی اند، و راه حل همه آنها با طبیعت و نهاد آدمی مخالف است و هیچ کدام نتوانسته اند گره گشای انسان در زمینه های اقتصادی باشند.

ولی در مالکیت اسلام - البته مالکیت مجازی، نه حقیقی که از آنِ خدا است - بخش مهمی از ثروت ها جنبه ملی و عمومی دارد و قسمت دیگری جنبه خصوصی، تا با نهادهای مختلف انسانی هماهنگ باشد.

ص: 53

کانون های تمرکزی پیشگیری کرد و با اختیارات حکومت اسلامی آنها را متلاشی ساخت.

اسراف تنها این نیست که سالن پذیرایی خود را با اجناس گران قیمت و تجملّی بیارایند، و در هر شهری برای خود قصری بسازند که احتمالاً سالی یک روز می خواهند در آن «اجلال نزول» کنند، بلکه اگر وزارتخانه ای به هزار کارمند نیاز دارد، و بیش از این تعداد کارمند استخدام کند، آن هم اسراف است، تا چه رسد به اینکه چند برابر نیاز خود کارمند داشته باشد و بستگان و خویشان خود را به استخدام در آورد.

یا خریدن و انبار کردن سلاح های بسیار پیچیده و فوق العاده گران قیمت که هیچ گاه مورد استفاده دولت قرار نمی گیرد، بزرگ ترین اسراف است. در حکومت اسلامی مأموران شهرداری موظف اند که به مردم اخطار کنند مواد غذایی اضافی را در زباله دان ها نریزند، حتی این کار ممکن است مجازات داشته باشد.

پیامبر کسی را دید که مشغول گرفتن وضو است، اما آب زیادی مصرف می کند. فرمود: این کار را مکن. عرض کرد: مگر در آب وضو هم اسراف است؟ فرمود : ریختن آب زیاد، اسراف است، حتی اگر در کنار نهر بوده باشی.

پس مبارزه با اسراف شیوه ای برای کنترل ثروت و کنز است.

مبارزه با اسراف بخش دیگری از طرح اقتصاد اسلامی است که ثروت ها در پرتو آن در خدمت عموم قرار می گیرد و از تمرکز و کنز به شدت جلوگیری می کند.

برای اقتصاد سالم توأم با سه اصل آزادی، عدالت و استقلال دارد و الگویی باشد برای آنها که در کارایی اقتصاد اسلامی گرفتار شک و تردیدند.

بدون شک یک اقتصاد گسترده و پیچیده، مانند اقتصاد در دنیای امروز، نیاز به تمرکز ثروت های عمومی در محلی به نام بانک دارد. این نیاز نه فقط به منظور ایجاد محلی مطمئن برای پول و یا فقط برای سهولت و سرعت در امر داد و ستد نیست، بلکه از این رو است که باید این سرمایه های پراکنده در یک کانون بزرگ جمع آوری گردد و به صورت فعال به کار گرفته شود. اما آنچه در بانک داری امروز و به سبک سرمایه داری ظالم غرب معمول است، نتیجه آن صد در صد عائد یک گروه ثروتمند و به زیان توده مردم تمام می شود، به این ترتیب که بانک سرمایه اصلی خود را همچون دانه برای جلب سرمایه های پراکنده می پاشد و آن گاه که سرمایه مردم را به سوی خود جلب کرد، اموال گروهی را به گروه دیگری وام می دهد و از این راه سود کلانی می برد. اگر رباخواران قدیم پول «خود» را به دیگری وام می دادند و سود می گرفتند، بانک های فعلی پول «مردم» را به «مردم» وام می دهند و سودش را به جیب می زنند. جای تعجب نیست که بانک های کنونی عاملی باشند برای تبدیل جامعه به جامعه ای دو قطبی.

در بانک اسلامی مسئله سود و رباخواری به کلی برچیده می شود؛ چرا که ربا خواری اولاً، از یک سو با فلسفه اصلی پول که واسطه در گردش کالاست، سازگار نیست. رباخوار به جای اینکه پول را واسطه قرار دهد، آن را تبدیل به یک نوع کالا کرده است و فرمول «کالا - پول - کالا» را به «پول - کالا - پول» مبدّل ساخته است. ثانیاً رباخواری نوعی مفت خواری مسلّم است؛ چرا که رباخوار بدون هیچ گونه شرکت در امر تولید، سود می برد.

ثالثاً، رباخوار همیشه سود می برد و هر گونه زیانی در امر تولید پدید آید، متوجه وام گیرندگان است و این خود دلیل روشنی است که چرا شکاف میان «وام دهنده» و «وام گیرنده» روز به روز بیشتر می شود.

رابعاً، از نظر اخلاقی تخم نفرت و کینه و عداوت را در میان مردم می پاشد و شاید علت نفرت مردم از بانک ها، همین عامل روانی باشد.

ص: 57

کنند. در اینجا پشتوانه معنوی و اخلاقی یعنی توجه مردم به اهمیت مسئله قرض الحسنه در اسلام به یاری ملی می شتابد و می تواند سرمایه های فراوانی را به سوی چنین بانکی جلب کند. این خیال پردازی نیست، بلکه واقعیت است که در غالب نقاط کشور تجربه شده و نتایج درخشانی داده است.

باقی می ماند حقوق کارمندان، که برای تأمین آن می توان از وام گیرندگان مبلغ کمی (مثلا یک درصد) به عنوان کارمزد دریافت داشت. خواهید گفت: این هم یک نوع رباست، ولی این اشتباه بزرگی است؛ چرا که بانک در این روش خاص، نقش وکالت در اموال مردم را دارد؛ یعنی وکیل است که پول گروهی را با تضمین کافی به گروه دیگر قرض دهد، و می دانیم وکیل حق دارد حق الوکاله خود را بگیرد. به تعبیر دیگر، وام دهنده و وام گیرنده هر دو گروه هایی از مردم اند و میان آنها هیچ گونه ربا نیست. بانک در این میان تنها حق الزحمه و حق الوکاله خود را می گیرد و به جای دوازده یا پانزده درصد مثلاً تنها یک درصد از وام گیرنده دریافت می کند، و بقیه به سود همه مردم تمام می شود و این خود کمک مؤثری به گردش معاملات و کم شدن فاصله ها می کند. یک درصد حق الزحمه کجا و پانزده درصد ربا خواری کجا! حتی در بعضی اوقات حق الزحمه یک درصدی هم زیاد است و به کمتر از آن می توان بانک را اداره کرد و به همه کارمندان حقوق کافی داد. نیمی از سرمایه و موجودی متحرک بانک می تواند به شکل مضاربه و نیمی به شکل قرض الحسنه به کار گرفته شود و حقوق پرسنل بانک از طریق سهمی از درآمد مضاربه تأمین گردد و کارمزدی از وام گیرندگان نیز گرفته نشود.

تازه همه اینها در صورتی است که بانک به صورت بخش خصوصی درآید، اما اگر به صورت بخش عمومی و جزء دستگاه دولت اسلامی باشد، چه مانعی دارد که حقوق کارمندان از بیت المال تأمین گردد و خدمات بانکی همه به صورت مجانی انجام پذیرد، زیرا چنین بانک هایی کمک بسیار مؤثری به پیشرفت امور اقتصادی و افزایش درآمد مردم می کنند و مالیاتی که مردم می پردازند، در حقیقت مدیون فعالیت مثبت این بانک هاست.

ملاحظه می شود که در نظام بانکی اسلام، چگونه اصل «عدالت» تأمین می شود و

ص: 59

چون سرمایه و موجودی متعلق به تمام مردم است، طبعاً استقلال و آزادی هم دارد.

هیچ گاه مردم شیشه چنین بانکی را نمی شکنند و آنها را آتش نمی زنند؛ چرا که برای مردم و در خدمت مردم اند و هر سودی از مردم به دست آید، به خود مردم باز می گردد. به آتش کشیدن بانک های غیرمردمی هم مجاز نیست.

بانک ها در این روش اسلامی، همانند کانون های خیریه بسیار مقدس و محترم اند و کارمندان شان همچون پزشکان و پرستاران از احترام و محبوبیت فوق العاده برخوردار خواهند بود.

ص: 60